تاریخچه فرش ایرانی

تاریخچه فرش ایرانی

قدیمی ترین فرش دستبافت ایرانی در سال 1949 در دومین مرحله کاوشهای باستان شناس روسی، رودنکو در منطقه پازیریک کشف و به نام فرش پازیریک نامیده شد.
شواهد تاریخی مانند سالنامه چینی سوئی سو اندکی پیش از انقراض ساسانیان در میان کالا ها به قالی ایرانی اشاره دارد که همین موضوع گویای این نکته است که تاریخچه فرش و قالیبافی در زمان ساسانیان رونق فروان داشته.

دوره پیش از اسلام

در سال ۱۹۴۹ میلادی قدیمی ترین قطعه فرش گره دار که بعنوان پوشش اسب مورد استفاده قرار میگرفت در منطقه ای مرزی از مغولستان کشف و پازیریک نامیده شد که تصاویر حاشیه و زمینه مرکزی آن مشابه با طرح ها و نقوش در دوره هخامنشیان و اشیاء کشف شده در لرستان است به همین جهت برخی از پژوهشگران مبدا این فرش را از ایران می دانند.

بهار خسرو یکی از قالی های معروف این دوره بوده که در کتاب تاریخ طبری نیز به آن اشاره شده و حسن شهرت آن به جهت نقش و نگار منحصر به فردش که نمایانگر باغی آراسته با گلها و پرندگان و جویهای آب روان بوده می باشد.
بنا به مطالبی که در کتاب حدود العالم آماده است قالی بافی منطقه فارس را در قرن سوم قمری تایید می نماید و شاید بتوان گفت مطالعه دقیق قالی های اولیه بهترین راه برای آگاهی از تاریخچه صنایع نساجی و قالی بافی ایران است.

دوره بعد از اسلام

اعراب بر خلاف هنر سفالگری که در آن شهره بودن در هیچ یک از ادوار تاریخی به هنر قالیبافی توجهی نداشتن و به همین سبب پس از تسلط آنها بر ایران قالیبافی دچار رکود گردید. اما این رکود تنها تا زمان خلفای تجمل پرست اموی و عباسی برای تزئین کاخهای با شکوه خود با فرش نفیس ایرانی به طول انجامید و هنر قالی بافی باری دیگر رونق گرفت.

در سال ۴۱۶ هجری شمسی ترکان سلجوقی بخشی از خاک ایران را به تصرف خود درآورده و در آذربایجان و نواحی مرکزی غربی ایران مستقر شدن. از این رو زبان و فرهنگ سلجوقی به این سرزمین وارد و در نتیجه هنر ایرانی متاثر از طرحهای سلجوقی گردید. باری دیگر در زمان تسلط تیمور لنگ بر این سرزمین فرهنگ ایرانی دستخوش تغییرات اساسی می شود و در مورد نقش قالی ، طرحهای هندسی جای خود را به طرحهایی با خطوط دوار و منحنی می دهند و موتیف هایی مانند پیچک و گلها ، حیوانات و پرندگان در طرح و نقش ایرانی جای می گیرند و هنر قالی بافی در اواخر این حکومت به اوج کمال خود می رسد.

رودنکو در کتابی که به مناسبت این اکتشافات در سال 1953 در روسیه منتشر کرد، درباره فرش مکشوفه توضیحات مفصلی نگاشت و آن را صراحتا کار ایران و قدیمی ترین فرش ایرانی در دنیا بیان نمود. او نوشت: “بدون اینکه بتوانیم به طور حتم بگوییم این فرش کار کدامیک از سرزمین های ماد-پارت(خراسان قدیم) یا پارس است، تاریخ فرش مذکور و پارچه هایی که در پازیریک کشف شد قرن پنجم و یا اوایل قرن چهارم پیش از میلاد تشخیص داده می شود.”

سپس او اضافه می کند: “تاریخ این قالی از روی شکل اسب سواران معلوم می شود. طرز نشان دادن اسبهای m10.jpgجنگی که به جای زین قالی بر پشت آنها گسترانده اند و پارچه روی سینه اسب از مشخصات آشوریها می باشد اما در روی فرش پازیریک ریزه کاریهای مختلف و طرز گره زدن دم اسبها ، در نقوش برجسته تخت جمشید نیز دیده می شود.”

در زمان تسلط مغولها (قرن سیزدهم و چهاردهم میلادی) قالی بافی به سطح بسیار رفیعی از زیبایی وتکنیک رسید. شکوفایی این صنعت شاید با حکومت غازان خان (1307-1295 میلادی) مصادف بود.

اما اوج قالی کلاسیک ایرانی را که از آن با رنسانس قالی ایران یاد می شود زمان سلاطین صفوی (1722-1499 میلادی) به ویژه زمان حاکمیت شاه طهماسب اول (1587-1524 میلادی) و شاه عباس کبیر(1629-1587 میلادی) ثبت کرده اند. از این دوران حدود 3000 تخته فرش به یادگار مانده که درموزه های بزرگ دنیا و یا در مجموعه های شخصی نگهداری می شوند.

در این دوران در کنار قصرهای پادشاهان کارگاههای قالی بافی بناشد و مراکز گوناگون که قبلا در تبریز ، اصفهان ، کاشان ، مشهد ، کرمان ، جوشقان ، یزد ، استرآباد ، هرات و ایالات شمالی نظیر شیروان ، قره باغ و گیلان وجود داشتند توسعه و رونق بیشتری گرفتند.

در همان زمان ، نقاشان و نگارگران بلندپایه طرحهای خلاصه شده و ترکیبی ترنج در وسط قالی و لچکها را در آن وارد کردند. یعنی همان طرحی که قبلا به زیباترین وضعی در قرن پانزدهم روی جلد کتابهای ارزشمند به کار می رفت.

با اشغال کشور بوسیله افغانها (1722-1721 میلادی) این صنعت و هنر رو به انحطاط گذاشت.
در قرن نوزدهم قالیهای ایرانی ، بویژه فرشهای نفیس ناحیه تبریز به اروپا راه یافتند. از سوی کشورهای اروپایی نمایندگانی به تمام کشورهای مشرق زمین گسیل شدند و با رقابت بسیار فشرده کلیه فرشهای کهنه و عتیقه را گردآوری کرده به قسطنطنیه که هنوز هم مهمترین بازار قالی مشرق زمین بود فرستادند.

با به پایان رسیدن منابع فرشهای کهنه ، شرکتهای انگلیسی (زیگلر 1883 م) آمریکایی و آلمانی به طور نامحدود اقدام به تاسیس کارگاههایی در تبریز ، سلطان آباد(اراک) ، کرمان کردند. این روال تا جنگ جهانی اول که تولید قالی به طور قابل توجهی افزایش یافته بود ادامه داشت.